THANH MINH TRONG TIẾT THÁNG 3: Giữ gìn truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc

Mỗi độ xuân về, khi những cánh hoa đào, hoa mận bắt đầu khoe sắc, cũng là lúc người Việt chuẩn bị đón tiết Thanh minh. Đây là một trong 24 tiết khí quan trọng nhất trong năm, mang ý nghĩa thiêng liêng về mặt tâm linh. Hàng năm vào dịp này, người dân khắp ba miền lại nô nức về quê hương, thực hiện nghi lễ tảo mộ – dọn dẹp, thắp hương tưởng nhớ tổ tiên. Cùng nhau tìm hiểu sâu hơn về tiết Thanh minh, để thấy được ý nghĩa cao đẹp của ngày lễ truyền thống này nhé!

Thanh minh – tiết khí báo hiệu mùa xuân về

Thanh minh là gì?

Thanh minh là tiết khí thứ 5 trong số 24 tiết khí của năm âm lịch. Đây là tiết đánh dấu sự chuyển giao giữa mùa đông và mùa xuân, khi khí trời ấm dần lên, cây cối bắt đầu đâm chồi nảy lộc. Cái tên Thanh minh có nguồn gốc từ chữ Hán, hàm ý bầu trời trong xanh, tiết trời thuần hòa.

Ở Việt Nam, Thanh minh được coi là thời điểm thích hợp để con cháu thể hiện lòng thành kính đối với tổ tiên, thông qua việc tảo mộ, thăm viếng mồ mả ông bà. Với ý nghĩa sâu sắc về mặt tâm linh, Thanh minh trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống văn hoá của người Việt từ xưa đến nay.

Thời gian diễn ra tiết Thanh minh

Theo lịch âm, tiết Thanh minh thường rơi vào ngày 4 hoặc 5 tháng 3. Tuy nhiên, khi chuyển sang dương lịch thì thời điểm này sẽ vào khoảng từ ngày 4/4 đến 6/4, tùy năm.

Dù là ngày nào đi chăng nữa thì Thanh minh luôn mang không khí tưng bừng, rộn ràng từ thành thị đến nông thôn. Con cháu từ khắp nơi đổ về quê hương, tề tựu bên nhau để thực hiện lễ tảo mộ trong khung cảnh thiên nhiên vào xuân tươi đẹp nhất.

Ý nghĩa tâm linh của tiết Thanh minh

Đối với người Việt, tảo mộ trong tiết Thanh minh không chỉ là một nghi lễ đơn thuần, mà còn mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc về mặt tâm linh. Thông qua hoạt động này, thế hệ trẻ được hun đúc tình yêu thương gia đình, lòng biết ơn đối với tổ tiên. Họ hiểu rằng cuộc sống hôm nay có được là nhờ công ơn dày dặn, sự hy sinh to lớn của cha mẹ, ông bà.

Tảo mộ trong Thanh minh cũng là dịp để mỗi người có thời gian chiêm nghiệm về ý nghĩa của cuộc đời. Trước mộ phần tổ tiên, ta nhận thức được quy luật sinh lão bệnh tử, thấu hiểu về sự vô thường của kiếp người. Từ đó, ta biết trân quý những gì mình đang có, sống một cuộc đời trọn vẹn và ý nghĩa hơn.

“Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh”

Hai câu thơ nổi tiếng trong Truyện Kiều

Nói về tiết Thanh minh, chắc hẳn ai cũng nhớ đến hai câu thơ trứ danh trong Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du:
“Thanh minh trong tiết tháng ba
Lễ là tảo mộ, hội là đạp thanh”

Ý nghĩa của hai câu thơ này là vào tiết Thanh minh tháng 3, người ta tổ chức cả lễ và hội. Phần lễ là nghi thức tảo mộ tổ tiên, còn phần hội là đạp thanh – tức đi dạo chơi trên cỏ xanh vào dịp đầu xuân.

Tuy chỉ gói gọn trong vài chữ, nhưng Nguyễn Du đã khắc hoạ chân thực và sinh động không khí tưng bừng vào tiết Thanh minh. Câu thơ ấy cũng gợi nhắc mọi người về một nét đẹp văn hoá thiêng liêng cần được gìn giữ.

Ý nghĩa của tảo mộ

Tảo mộ nghĩa đen là dọn dẹp, sửa sang lại mồ mả của tổ tiên. Tuy nhiên, nghi lễ này còn mang ý nghĩa tinh thần sâu sắc hơn thế nhiều. Tảo mộ thể hiện lòng thành kính, biết ơn công sinh thành dưỡng dục của cha mẹ, ông bà.

Trong tiết Thanh minh, bất kể bận rộn đến đâu, dù ở phương trời nào, người ta cũng cố gắng sắp xếp thời gian để trở về quê nhà, thắp nén tâm hương lên mộ phần tổ tiên. Nhiều gia đình còn tổ chức cúng giỗ, mời họ hàng nội ngoại về dự, cùng nhau tưởng nhớ về người đã khuất.

Như vậy, tảo mộ không chỉ là dịp tri ân, tưởng nhớ tổ tiên, mà còn là “mối dây” kết nối các thành viên trong gia tộc. Qua đó, tình cảm gia đình, dòng họ được củng cố và phát triển.

Xem thêm: Phong thủy âm trạch

Đạp thanh – tập tục đặc trưng của người Trung Quốc

Hoạt động Đạp thanh diễn ra như thế nào?

Đạp thanh là một phong tục cổ truyền của người Trung Quốc, có từ thời Xuân Thu. Vào tiết Thanh minh, mọi người thường tổ chức đi du ngoạn, dạo chơi trên những bãi cỏ xanh mượt. Họ vừa thưởng ngoạn cảnh đẹp thiên nhiên, vừa ca hát, chơi các trò tiêu khiển. Đạp thanh là dịp để mọi người xua tan những âu lo sau một mùa đông giá lạnh, đón chào một mùa xuân ấm áp và tràn đầy sức sống.

Ngoài ra, vào dịp Đạp thanh, các gia đình cũng tranh thủ tổ chức tảo mộ như ở Việt Nam. Họ dọn dẹp mồ mả tổ tiên, thắp hương tỏ lòng thành kính. Sau phần lễ, mọi người quây quần bên nhau, thưởng thức những món ăn truyền thống như bánh thanh minh, rượu thanh minh.

Những khác biệt giữa Tảo mộ và Đạp thanh

Tuy cùng diễn ra trong tiết Thanh minh, song Tảo mộ và Đạp thanh có những nét khác biệt nhất định. Tảo mộ thiên về ý nghĩa tâm linh, là dịp để con cháu thể hiện lòng thành kính với tổ tiên. Trong khi đó, Đạp thanh mang tính chất vui chơi, giải trí nhiều hơn.

Hoạt động Đạp thanh phổ biến ở Trung Quốc, còn nghi lễ Tảo mộ gắn liền với văn hóa của người Việt. Tuy cùng xuất hiện trong Truyện Kiều, nhưng ở Việt Nam, Tảo mộ mới là tập tục chủ đạo trong tiết Thanh minh.

Từ điển tiếng Việt chưa giải thích chính xác về Đạp thanh

Trong một số từ điển và tài liệu, Đạp thanh thường được giải thích là tập tục của người Việt, đồng nghĩa với Tảo mộ. Tuy nhiên, nhận định này là chưa chính xác.

Trên thực tế, Đạp thanh vốn là phong tục đặc trưng của người Trung Quốc, gắn liền với việc du xuân, không mang ý nghĩa tâm linh như Tảo mộ. Ở Việt Nam, hai câu thơ nổi tiếng trong Truyện Kiều dường như khiến một bộ phận nhầm tưởng Đạp thanh là tập tục của dân tộc ta.

Việc nhận diện rõ sự khác biệt giữa Tảo mộ và Đạp thanh có ý nghĩa quan trọng. Nó giúp chúng ta hiểu đúng về bản sắc văn hóa, tránh những ngộ nhận không đáng có. Đồng thời, điều này cũng góp phần giữ gìn vẹn nguyên ý nghĩa cao đẹp của tập tục Tảo mộ từ bao đời nay.

Phong tục tảo mộ ở một số vùng miền Việt Nam

Tảo mộ ở miền Bắc

Với truyền thống lâu đời coi trọng đạo lý uống nước nhớ nguồn, người dân miền Bắc rất chú trọng việc tảo mộ trong tiết Thanh minh. Họ dành hẳn vài ngày để chuẩn bị kỹ càng cho việc thăm viếng mộ phần tổ tiên.

Trước khi ra mộ, các gia đình thường sắm lễ cúng gồm hoa quả, vàng mã, hương nến. Họ tỉ mỉ lau chùi mồ mả, rồi thắp hương khấn vái, ôn lại những kỷ niệm về người đã khuất. Nhiều nơi còn tổ chức tụng kinh, cầu an cho gia đình tại các ngôi chùa gần mộ.

Sau khi hoàn thành phần lễ, các thành viên trong gia đình thường quây quần bên nhau thưởng thức món ăn mang đi. Những câu chuyện hàn huyên tưởng như xóa nhòa khoảng cách thế hệ, gắn kết tình thân gia đình.

Tảo mộ ở miền Trung

Người dân miền Trung vốn trọng tình nghĩa, nên cũng rất coi trọng việc tảo mộ trong ngày Thanh minh. Họ tranh thủ sắm sửa lễ vật, hương hoa từ sớm để kịp ra mộ cúng bái.

Ở một số tỉnh miền Trung, sau khi thắp hương tưởng nhớ tổ tiên, mọi người còn tụ tập ngay tại mộ để ăn uống, trò chuyện. Những món ăn dân dã như xôi gấc, chè đỗ xanh, giò nấu măng… mang lại bầu không khí ấm cúng cho cả gia đình.

Bên cạnh nghi lễ tảo mộ, nhiều địa phương miền Trung cũng tổ chức các hội đua thuyền vào dịp Thanh minh như một lời tri ân tổ tiên. Tập tục này sống động minh hoạ truyền thống “ăn quả nhớ kẻ trồng cây” của người Việt.

Tảo mộ ở miền Nam

Với đặc thù văn hóa vốn phóng khoáng, không câu nệ, nghi lễ tảo mộ của người miền Nam có phần đơn giản hơn so với hai miền kia. Họ sắm lễ cúng gồm hoa quả, vàng mã, rồi tề tựu về mộ tổ tiên vào ngày Thanh minh.

Đặc biệt, tại miền Nam, dịp tảo mộ còn được kết hợp với việc du lịch về các miền quê thanh bình, thắng cảnh chùa chiền nổi tiếng. Nhiều gia đình dành chuyến đi vài ngày để thăm mộ tổ tiên, đồng thời nghỉ ngơi, thư giãn sau một năm bận rộn.

Dù mỗi vùng miền có những nét riêng trong tục tảo mộ, song tựu trung lại đều thể hiện tinh thần “uống nước nhớ nguồn” cao đẹp của người Việt Nam. Thanh minh trở thành dịp để mỗi người tưởng nhớ công ơn sinh thành của cha mẹ, tổ tiên.

Một số lưu ý khi đi tảo mộ

Chuẩn bị chu đáo lễ vật

Để tỏ lòng thành kính, trước khi đi tảo mộ, mọi người cần chuẩn bị kỹ càng lễ vật. Theo quan niệm truyền thống, mâm cúng ngày Thanh minh thường bao gồm hương, hoa, vàng mã, trầu cau, rượu và một số món ăn mặn, ngọt như xôi, giò, chè…

Tùy điều kiện từng gia đình, lễ vật có thể đơn giản hay phong phú, song điều quan trọng là sự chỉn chu và lòng thành kính của người cúng. Đừng quên mang thêm dụng cụ dọn dẹp như chổi, dao, xẻng, túi rác để tiện cho việc tảo mộ.

Ăn mặc đứng đắn, lễ phép

Thanh minh là dịp trang nghiêm để tưởng nhớ tổ tiên. Vì vậy, khi ra mộ, mọi người cần có trang phục phù hợp, lịch sự. Các thành viên trong gia đình nên mặc đồ tươm tất, tránh các loại quần áo rách rưới, hở hang, kém duyên.

Bên cạnh trang phục, cách ứng xử cũng rất quan trọng. Mọi người cần giữ trật tự, không gây ồn ào khi đi tảo mộ. Việc nói cười lớn tiếng, chạy nhảy tung tăng là rất phản cảm và thiếu tôn kính trong hoàn cảnh này.

Thực hiện đúng nghi thức tảo mộ

Tảo mộ không chỉ là dọn dẹp mồ mả, mà còn có cả phần khấn vái, dâng lễ. Do đó, các thành viên trong gia đình cần nắm vững và thực hiện đúng nghi thức tảo mộ.

Trình tự thường là: dọn dẹp mộ phần sạch sẽ, thắp hương dâng lễ, khấn vái, cúng tế. Mọi động tác cần được tiến hành nhẹ nhàng, đúng quy cách, không tuỳ tiện.

Cũng cần lưu ý, tảo mộ không chỉ nhằm tôn tạo lại mộ phần cho đẹp, mà quan trọng hơn là giúp người đã khuất an lòng nơi chín suối. Vì vậy, nếu vô tình làm đổ vỡ, hư hỏng mồ mả thì phải sửa sang lại cẩn thận, tránh tổn thương đến hương hoả.

Cư xử văn minh nơi công cộng

Trong ngày Thanh minh, các nghĩa trang thường đông đúc người đến tảo mộ. Điều này đòi hỏi mỗi cá nhân cần có ý thức giữ gìn vệ sinh chung, không xả rác bừa bãi.

Sau khi thắp hương, mọi người nên dập tắt tàn nhang, thu dọn hương nến gọn gàng. Rác thải từ lễ vật phải được bỏ vào thùng rác hoặc mang đi, không vứt tại chỗ gây mất vệ sinh.

Bên cạnh đó, việc đậu xe cũng cần tuân thủ nơi quy định, không gây ách tắc, cản trở giao thông. Mọi người nên nhường đường nếu gặp đám ma, không nên bấm còi inh ỏi gây mất trật tự.

Kết luận

Thanh minh không chỉ đơn thuần là một tiết khí trong năm, mà còn là mốc son đánh dấu nét đẹp văn hoá tâm linh của người Việt Nam. Thông qua tục tảo mộ, con cháu bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến công sinh thành dưỡng dục của cha mẹ, tổ tiên.

Trong xã hội hiện đại, việc gìn giữ và phát huy những giá trị truyền thống của ngày Tết Thanh minh là hết sức cần thiết. Nó không chỉ nuôi dưỡng tình cảm gia đình, dòng họ, mà còn góp phần bảo tồn bản sắc văn hoá dân tộc.

Giữa guồng quay bộn bề của cuộc sống, đừng quên dành chút thời gian trong tiết tháng Ba để thực hiện việc tảo mộ, tri ân tổ tiên. Từ những việc làm giản dị ấy, ta tự tay vun đắp cho gốc rễ tâm linh, để tình thân thiêng liêng mãi trường tồn, bất diệt.